Dementie en kunst. Dat is een combinatie die we niet vaak maken in Nederland. Toch vindt specialist Dementiezorg Frans Hoogeveen dat het tijd wordt om daar meer aandacht aan te gaan besteden. En dat dementie alleen maar een vreselijke ziekte is, vindt hij te kort door de bocht. Vaak is het nog heel goed mogelijk om een samen voor een goede kwaliteit van leven te zorgen. Maar hoe gaat zoiets? En welke rol kan kunst daarin spelen? In deze editie van Work Art | Play Art gaat Patrick Kooiman op zoek naar de antwoorden.
Tekst: Patrick Kooiman (Interiorator)
Wil jij meer weten over kunst en dementie? Kom dan naar de lezing van Frans Hoogeveen op 1 oktober 2017 tijdens De Onvergetelijke Kunstsalon.
Frans, wat is jouw fascinatie met dementie?
Het is een combinatie van ouderdom en verval – twee thema’s die me mateloos interesseren. Mijn studenten zeg ik weleens gekscherend: ‘Jullie vind ik totaal niet interessant – je hebt op je twintigste nog maar zo weinig meegemaakt!’ Dan moeten ze lachen, maar vaak meen ik het wel.
Met dementie kun je vaak toch nog een goede kwaliteit van leven behouden. Hoe doe je dat?
Als ik jou nou eens vraag: ‘Wat maakt je gelukkig?’ Dan weet ik zeker dat je me vertelt over zingeving en vooral over sociale relaties. Weten dat je mensen om je heen hebt die van je houden – dat is toch het allerfijnst, of je nu dementie hebt of niet. Mensen met dementie hebben dezelfde behoeften als wij. Maar ook die zingeving blijft belangrijk. Zo ken ik een vrouw met dementie die vroeger zelf veel heeft gezorgd. Zo zette ze altijd koffie in het buurthuis. Omdat we wisten dat ze daar blij van werd, hebben we haar in het verpleeghuis opnieuw geleerd om koffie te zetten en aan haar medepatiënten te serveren. Die vrouw staat weer helemaal in haar kracht.
Hoe zit het met kunst en dementie? Je leest daar veel over de laatste tijd.
Kunst is net als muziek, het is vaak gekoppeld aan emotionele herinneringen. Denk maar eens aan muziek uit de tijd dat je zelf een jaar of twintig was en je eerste vriendje of vriendinnetje kreeg. De liedjes van toen blijven je altijd bij – precies de reden dat ik zelf Radio Remember startte, een online radiostation voor mensen met dementie. Herinneringen die met emoties gepaard gaan worden beter onthouden. Ze helpen je ook weer bij andere herinneringen te komen.
Maar gaat kunst niet net een stapje verder dan muziek?
Gerard Reve zei altijd: ‘Kunst is een gestileerd menselijk handelen of een product daarvan dat een ontroering teweeg brengt.’ Het gaat dus om stilering en emotie. Een moeder die huilt bij het bedje van haar overleden kind, dat is geen kunst. Maar stileert ze het tot een lied, dan is het wel kunst. Emotie is minstens net zo belangrijk in kunst. Het moet iets in je teweeg brengen. En mensen met dementie verliezen lang niet altijd het vermogen om geraakt te worden. Het emotionele spectrum kan nog heel lang intact blijven. Het gevoel voor esthetiek trouwens ook. Je kunt ook met dementie nog heel lang genieten van kunst.
Waar moet je als verzorger op letten als je kunst uitzoekt voor iemand met dementie?
Het is te eenzijdig om alleen maar op zoek te gaan naar kunst die oude herinneringen oproept. Natuurlijk kun je inspelen op wat iemand vroeger mooi vond. Maar ik vind het ook leuk om wat verder door te denken. Neem bijvoorbeeld een schilderij van een positieve sociale situatie, zoals een moeder en kind. Het is fijn om daarover te praten met iemand met dementie.
En hoe zit het met interieur?
Mensen hebben ingesleten gewoontes en daar moet je op aansluiten. Dat is met name belangrijk wanneer je vanwege je dementie moet verhuizen naar een verpleeghuis. Wist je dat er een bedrijf bestaat dat daarin gespecialiseerd is? De verhuizer komt dan eerst langs voor een gesprek waarin wordt bepaald welke spullen écht belangrijk zijn. Per slot van rekening kan niet alles mee. Er worden ook foto’s gemaakt, niet alleen van het interieur maar ook van de inhoud van het ladenkastje. Zo wordt in het klein het interieur in het verpleeghuis opnieuw opgebouwd. Vaak zelfs zo goed dat mensen met dementie zich afvragen: “Verhuisd? Maar ik ben helemaal niet verhuisd!” Weten waar je bent, wat je hebt gedaan en wat er gaat gebeuren – dat vindt ons brein erg belangrijk. En dat vermogen wordt vaak aangetast door dementie. Stel je voor dat je je tanden moet poetsen en je weet ineens niet meer hoe het moet! Wanneer je in de badkamer staat, dan haalt je brein het beeld van de tandenborstel naar voren. Met dementie kan je brein die selectie niet meer maken. Zo werkt het ook averechts om voor iemand met dementie de ontbijttafel gezellig in te richten met allemaal schoteltjes en verschillende soorten beleg. Haal alles weg en zorg dat alleen blijft wat nodig is. Dat geeft overzicht.
Welke werken uit de collectie van Kunstuitleen Rotterdam zouden interessant kunnen zijn voor mensen met Alzheimer?
Voor oudere Rotterdammers met dementie zou je eens kunnen kijken naar Rotterdamse Kolencentrale Waalhaven van Frits Rotgans. Het laat iets zien uit de jaren vijftig, hun ‘reminiscentie-periode’. Wanneer je daarover met elkaar praat, dan kun je mooie herinneringen ophalen. Denk maar eens aan de kolenboer, hoe je thuis kolen stookte en gezellig met het gezin bij de kachel zag.
Rotterdamse Kolencentrale Waalhaven van Frits J. Rotgans (€ 12 / maand)
Frame of Reference van Bert Sissingh laat ook iets zien uit de reminiscentie-periode, maar nu is het een afbeelding van verbondenheid en sociale relaties. Dat is een belangrijk gegeven voor iedereen, of je nu dementie hebt of niet.
Frame of Reference van Bert Sissingh (€ 16 / maand)
Tenslotte kan Zonder Gedachten van I. Simons een mooie aanleiding zijn om een gesprek aan te gaan over gedachten en beleving. Ben je wel eens zonder gedachten? Hoe voelt dat? Is dat prettig?
Zonder Gedachten van I. Simons (€ 24 / maand)
Op zondagmiddag 1 oktober organiseren wij De Onvergetelijke Kunstsalon in onze expositieruimte aan de Goudsesingel 268. Deze salonmiddag staat geheel in het teken van de relatie tussen kunst en dementie. Wilt u erbij zijn? Koop dan hier uw tickets.
